deus siva natura: tanrı ya da doğa

Spinoza’nın panteizmi merkezine töz kavramının yerleştiği felsefi sisteminin zorunlu sonucudur. Tanrı tıpkı doğa gibi ya da tersi, Etika’da dendiği üzere, töz (substantia) olarak, “şeylerin özünün ve varoluşlarının ilk ve özgür nedeni”dir. Tanrı ve doğayı birlikte düşünmek ya da daha doğru bir deyişle bir olarak düşünmek monizmdir: Şeylerin tümümün varoluşsal ilkeleri itibariyle tek bir nedene ya da ilkeye kadar götürülebileceğini öne süren bir yaklaşım.

Spinoza, “yaratıcı doğa” ile “yaratılan doğa” gibi ayrımlar koysa da bütün fenomenlerin tek bir tözden kaynaklandığını, tek bir töze nedensel olarak bağlı olduğunu öne sürer. Bu töz kavramından anlaşılan “kudreti ve nedeni kendinde olan şey” olmasıdır, “özü gereği zorunlu olarak hem kendisinin hem de her şeyin nedeni” olan şey. Tanrı ya da Doğa aynı anlama gelmek üzere şeylerin varolmasını ve ve etki etmelerine yol açan kudreti ifade eder. Töz kendi kendisinin nedenidir, varolan her şey de bu zorunlu nedenselliğin belirleniminde onun sıfatları ve bu sıfatların tezahürleri olarak ortaya çıkar. Spinoza bu nedenle varolan her şeyin yine zorunlu olarak Tanrı’nın doğasını ortaya koyduğunu söyler ya da aynı anlama gelmek üzere Doğa’nın özünü (Etika, sf. 89)

Spinoza’nın Tanrı’sı, insanmerkezciliğin temel yanılgısını oluşturan dinsel önyargının bertaraf edilmesini hedefler temelde. Geleneksel felsefenin ve teolojinin eleştirisine felsefenin ve teolojinin içinden meydan okumanın yoludur bu. Buna göre varoluşta amaçlanmış bir yaratım mevcuttur, her şey insan için ve insan da tanrı’ya tapsın içindir. Spinoza bu temel önyargıyı zihinsel bir çarpıklık gibi ele alır, insanın kendi suretinden bir tanrı kurgulaması gibi. Oysa Tanrı tıpkı doğa gibi ya da başka bir deyişle doğanın kendisi olarak vardır ve doğadaki her şey, her zaman her yerde aynı olan doğa yasaları gereği var olur, yine bu yasalar gereği şu ya da bu yönde biçim değiştirir. Dolayısıyla her şeyin doğasını açıklamaya yönelik yöntem de bir ve aynı olmalıdır.

Bu nedenle Tanrı kendi nedeni kendinde olan ve varolan her şeyin zorunlu nedeni olan Doğa’dan başka bir şey olamaz. Tanrı, doğa, zihin ya da duyguların doğası hepsi aynı nedensellik içerisinden anlaşılmak durumundadır. İki ayrı tözden bahsedilemez, iki ayrı nedensellikle özsel olarak varolan iki ayrı nitelikten söz edilemez, “her şeyi doğanın evrensel yasaları ve kurallarıyla anlamalıyız” (Etika, sf.197) Spinoza Tanrı’nın zorunlu nedensel varlığını başlangıç noktası olarak bu bağlam içerisinde kanıtlar Etika’nın birinci bölümünde. Bu tıpkı doğanın zorunlu nedensel varlığının kendi içinde kanıtlanmasından başka bir şey değildir. Burada Tanrı denilen töz, tıpkı doğa gibi, ezeli, ebedi ve sınırsız bir varlık olarak vardır ve bu varlığın hareketi de tıpkı varlığı gibi zorunludur.

Spinoza sisteminde Tanrı denildiğinde doğa kastedilir ya da tersi, ‘Tanrı ya da Doğa’ denilen şey, başka bir açıdan ‘Tanrı, yani Doğa’ şeklinde de okunabilir. Burada metafiziğin hem altüst edildiğini hem de bir ontoloji olarak kurulduğunu söyleyebiliriz. Etika’daki dili kullanrak söylecek olursak, özü varoluşunu gerektiren, kendisinin nedeni, yani başka hiçbir şeye bağlı olmayan fakat başka her şeyin kendisine bağlı olduğu saf varlığa Tanrı diyebiliriz, doğanın bir soyutlaması, dinlerin vaazettiği yücelik makamından edilmiş bir katıksız varlık durumu olarak Tanrı, varolmanın sonsuz gerçekleşmesi durumunun soyutlanması.

Zihin ya da Düşünce de elbette doğaya aittir, doğa tarafından koşullanmış; Spinoza Tanrı’yı “yer kaplama” (Res Extensa) ve “düşünme” (Res Cognitans) sıfatlarıyla ele aldığında zihni Kartezyen felsefenin tuzağından kurtaracak bir zemin oluşturur. Hem ontolojik kanıtlamayı yerinden eder hem de her şeyi doğaya ait kılarak, Tanrı’yı ilk neden olarak kaydedip her şeye içkinleştirerek zihin-beden ikiliğini aşacak bir hamlede bulunur. Tanrı olmaksızın bir şey ne varolabilir ne de kavranabilir, varolmanın ve kavranmanın temeli aynı nedensellik yasasıdır. XXXV. Önerme’nin Ek’in de Tanrı’nın doğası gereği zorunlu varlığı ve varolan her şeyin önceden onun tarafından koşullanmış olduğu, zihnin lavrayışının temelinin de bu koşullanmanın bir parçası olarak işlediği kanıtlanır. Elbette bu mantıksal yani tümdengelim yöntemiyle yapılan bir kanıtlamadır. Spinoza bu açıklamayla insan hezeyanlarının doğaya ve tanrıya yansıtılmasının sonucu olan dinsel önyargıların bertaraf edileceğini düşünür. Şeylerin özüyle ilgilenmek yerine son nedenlerle ilgilenmenin sonucudur bu önyargılar. Tanrı’nın çarpık kavranışı, son nedenler öğretisiyle doğanın altüst edilmesi anlamına gelir Spinoza’da. Spinoza’nın Tanrı’sı Doğa ile aynı anlama gelmek üzere bu altüst edilmişliği düzeltmeyi hedefler.