adorno

THEDOR ADORNO, 20. Yüzyıl felsefesinin gelişiminde kilit rol oynamış isimlerin en etkili olanlarındandır. Frankfurt Okulu’nun kurucularindan biri olarak “Batı Marksizmi” nin özgün bir yöneliminin şekillenmesinde etkili olmuştur. Bu okul ve Adorno elbette, yalnızca Marksizm’i yeni bir biçimde tanımlamakla sınırlı kalmamış, teorik alanda hem Marksizm’in, hem de genel olarak düşünce tarihinin temel kavramlarında değişiklikler meydana gelmesine de katkı sağlamıştır. Bu bakımdan Adorno aydınlanmacılıktan postmodernliğe giden düşüncenin geçiş evresinde önemli bir yere sahiptir.

Felsefeden kültür kuramına, ideoloji sorunundan aydınlanma düşüncesine kadar geniş bir entelektüel alanda Adorno, yirminci yüzyılın ortalarından itibaren belirginleşmeye başlayan düşüncelerin öncülerinden biri olur. Bu süreç, öznenin her anlamda çözüldüğü, yabancılaşmanın derinleştiği ve aklın araçsallaşmasının, aşılmaz bir kesinlik kazandığı bir süreçtir. Ayrıca bu dönem, toplumsal yıkım ve felâketlerin insana dair iyimser düşünceleri budadığı zamanlardır.

Adorno ve arkadaşları, ikinci dünya savaşı sonrasındaki yıkım ortamında, sosyalizm pratiklerinin getirdiği hayal kırıklıklarını da bir anlamda üstlenerek, Frankfurt Okulu adıyla kendilerini duyururlar ve eleştirel düşünce üzerinden bir entelektüel hat oluşturmaya çalışırlar. Adorno bu çabanın, Max Horkheimer, Benjamin gibi isimlerle birlikte en merkezi ve en belirleyicilerinden biridir. Ortak çalışmalar kadar, kişisel çalışmalarını da bu doğrultuda ortaya koyar. Adorno’nun temel konumu,  düşünceye verdiği önemle, yüzyılın yıkıcı pratiklerine karşı, düşüncenin görevini üstlenmeye çalışan bir konum olacaktır.

Teorik olduğu kadar politik, güncel olduğu kadar tarihsel bir eleştirellik ve düşünme çabası ortaya çıkar böylece. Aydınlanma düşüncesinin doruğu Hegel olarak alınırsa, onun  akla katıksız güven duyan Bütün, doğrudur önermesine karşılık Adorno, aklın araçsallaşmasının ve her şeyi araçlaştırmasının doruğunda Bütün, yanlıştır önermesini geliştirir. 20. Yüzyılda yaşananlar aklın, bilimin ve teknolojinin masumiyetini yitirdiği yıkımlar olarak belirecektir tarih sahnesinde. Bu yıkımın değerlerde, kavramlarda ve düşüncede yol açtığı tahribata karşı, toplumsal ve düşünsel alanda olup bitenlerle hesaplaşmayı da göze alan bir çabadır bu: Kısacası burada söz konusu olan, düşünceyi sahiplenme, eleştiriyi yeniden temellendirme ve toplumsal dünyanın analizini mümkün kılma uğraşıdır.

Tam adı ile Theodor Ludwig Wiesengrund-Adorno (1903 – 1969). Frankfurt Okulu‘nun ve Eleştirel teori‘nin öncülerindendir. Yoğun teorik birikimi ve yaratıcılığı ile okulun önde gelen isimleri arasında yer almış, her zaman düşüncenin eleştirelliğinin katıksız bir savunucusu olarak çalışmalarını sürdürmüştür; bu yüzden de kimi zaman, kendi çevresindeki düşünce arkadaşları tarafindan farklı şekilde anlaşılıp değerlendirilmiştir. Adorno’nun kişisel çalışmaları, okulun disipliner konumunun ötesine gider.

Onun kendisiyle aynı fikir içinde olanlarla dahi karşı karşıya geldiği nokta, düşüncenin eleştirelliğinin nihai anlamda tartışmasız savunusudur. Yani bir anlamda okulun temsil ettiği teorik konumdan daha özgün ayrımlara sahip olduğu gibi, düşüncenin savunusunda da politik olarak kesin bir yaklaşım gösterir.

Onun calışmaları felsefe ve sosyal disiplinleri bir arada değerlendirerek, müzikten gündelik yaşama, ahlâkî sorunlardan tahakküm ilişkilerine kadar, geniş bir alana yayılmış bir anlama çabasını ortaya koyar, hem de buna bağlı olarak bu alanlara ilişkin modern kavram ve kategorileri ve onlara dayalı genel anlayışları sorunsallaştırır.

Adorno, Frankfurt’ta müzik ve felsefe eğitimi gördü. Sonraki düşüncelerinin oluşumunda György Lukács, Ernst Bloch, Walter Benjamin, besteci Arnold Schönberg ve Max Horkheimer’ın etkisi olduğu söylenebilir. 1930′lu yılların başında Toplumsal Araştırmalar Enstitüsü’ne katıldı. Nazi iktidarıyla birlikte ABD’ye göç etmek zorunda kaldı. Çalışmalarını orada da sürdürdü. En önemli ve kişisel düşüncelerini, yaklaşmını ortaya koyduğu kitabı Minima Moralia’yı, burada, sürgündeyken yazdı. Modern kapitalizmin yol açtığı insan gerçekliğine işaret ettiği kadar, kendi kişisel yaşamının sürgünlüğüne de işaret eder kitabın alt başlığı: Parçalanmış Yaşamdan Yansımalar.

Başlıca çalışmaları şöyledir: Aydınlanmanın Diyalektiği, 1947 yılında Horkheimer ile birlikte yapılan ortak çalışmanın ürünüdür. Modern Müziğin Felsefesi (1949). Otoriter Kişilik, Adorno yönetiminde bir çalışma grubu tarafından 1950′de hazırlanmıştır. Negatif Diyalektik 1960′da ve Estetik Teorisi 1970′de yayınlanmıştır. Adorno’nun kişisel çalışması bir bakıma ‘Okul’un genel yönelimlerinin çok ötesine gider, çünkü Adorno bir anlamda eleştirel teorinin kendi sınırlarına ulaştığı noktada çalışmasını sürdürür ve kendine özgü perspektifleirini bu çalışmalarla geliştirir. Horkheimer ile birlikte yaptığı çalışmaların yanı sıra, kendi kişisel çalışmalarının derinliği ve içeriğinden, söylem yapısına kadar taşıdığı özgüllüğü dikkat çekicidir.

Onun kişisel başyapıtı olan Minima Moralia bu bakımdan özel bir yere sahiptir. Etik’i, artık “kederli bir bilim” olduğunu söylediği “doğru yaşam öğretisini” yeniden, tam da her şeyin paramparça olduğu, bütün’ün yanlış olduğu bir zamanda gündeme getirir. Bu kitap kendi yöntemini ve anlayışını derinlikli ve ilginç bir şekilde ortaya koymakla kalmaz, hem üslûbu hem de önermeleri bakımından açık uçlu bir yapıt olma özelliğini de beraberinde getirir. İçeriğinin her noktasında kendini hissettiren mantığına rağmen, hir noktasında metin kendi üzerine de kapanmaz. Eserin belirli bir merkezi yoktur. Adorno her zaman, düşüncenin kendi içine kapanma eğilimine karşı ısrarla direnmiş olan bir düşünürdür ve bunu sonuna kadar sürdürmüştür.

O, bir anlamda her tür despotizmin ve tahakküm ilişkisinin kaynağını ve kökenini, düşünme imkânının sınırlandırıldığı ve ketlendigi yerlerde görür.