ecinniler ve dostoyevski

„Ben Cinler’i Avrupa’nın kenarlarında, merkezden uzak, Batı hayalleri ve Allah’ın varlığı-yokluğu bunalımları içerisinde yaşayan radikal aydınların saklamak istedikleri utanç verici sırlarını haykıran bir kitap olarak gördüm.“

Cinler’in Önsöz’ünde, Orhan Pamuk

Nietzsche’nin filozof mu yoksa bir sanatçı mı, düşünür mü yoksa bir şair mi olduğunu tartışabildiğimiz gibi, Dostoyeski’nin  bir sanatçı mı yoksa bir düşünür mü olduğunu da uzatarak konuşabiliriz. Böyle Buyurdu Zerdüşt “şiir”se, Ecinniler‘in “felsefe” olduğunu söylemek abes kaçmaz. Yine de Nietzsche ve Dostoyevski asıl maharetlerini bu ayrımları katetmiş, ihmal ya da ihlal etmiş olmalarıyla gösterirler.

Dostoyevski, genel kabul edilirliğini ve okur üzerindeki etkisini ilk olarak düşünürlüğüyle gösterir bir bakıma. Bu şaşırtıcı ya da yanlış bir durum değil elbette. Ortaya koyduğu meseleler, yarattığı karakterler  felsefi-etik sorunların taşıyıcıları olarak okurun ruhunu derinden etkiler ve düşünmek zorunda bırakır. Dostoyevski’nin karakterleri, belirli bir fikrin, belirli bir varoluşsal tavrın temsilcileri olarak belirirler ve okura, özellikle etik sorunlar bağlamında okuma işlemi bittikten sonra da nüfus ederler. Anlatılan hikayelerin tuhaflıkları, olay örgüsünde beliren gevşeklikler, başka bir yazarın elinden çıksa rahatlıkla olmamış diyeceğimiz gariplikler bu anlamda bize yadırgatıcı gelmez, hatta romanın taşıdığı düşünsel gücünün nüfüs ediciliği bizi bu “zaafiyetleri” başka türlü anlamaya ve düşünmeye yönlendirir.(Nitekim Bakhtin, daha sonra bunu kuramsal olarak temellendirecek ve Dostoyevski’nin romanlarını açıklayacak kavramsal bir çerçeve oluşturacaktır).

Bu açıdan, varoluşçu felsefeyi ele alırken başlangıç noktası olarak Dostoyevski’ye işaret edilmesini sanıyorum hiç birimiz yadırgamayız. Walter Kauffman’ın çalışması doğrudan ve tartışmasız bir şekilde varoluşculuğu Dosteyevski’den Sartre’a uzanan bir çizgide ele alır. Bu çizgide Hiristyiyanlık düşmanı Nietsche ile katı bir şekilde ortodoks Hristiyanlığı işaret eden Dostoyevski bir araya gelir. Hayatın anlamına, inanç-inançsızlık ikiliğine, iyilik ve kötülük sorununa, değerler sorununa, ölüm ve tanrı konusuna, bireye, topluma ve insana dair felsefi sorunlara onun metinlerinde karakterler şeklinde rastlarız. Bu karakterler sayesinde fikirler adeta olayların akışı içerisinde bir yöne doğru giderek cisimleşirler. Fikirlerin karakterlerce dramlaştırılması, tragedyalara özgü bir güç (etkililik) kazandırır Dostoyevski romanlarına.

Dostoyevski böylece yapıtlarıyla, felsefe ile edebiyat, düşünce ile sanat arasındaki kategorize edilmiş ilişkiyi yeniden biçimlendiren, dile bu anlamda müdahale etmiş olan büyük isimlerden biri olarak ortaya çıkar. Burada söz konusu olan şey, edebi yapıtların düşünce konusu haline getirilebilecek unsurlar barındırmasının ötesindedir elbette. Bir anlamda, felsefi-etik kavramların, sorunsalların, fikirlerin kanlı canlı (felsefe yapmayan ama felsefenin meselesini ortaya koyan) karakterlere dönüşmesi söz konusudur. Dostoyevski’yi düşünürlüğünün önünde ve öncesinde (illede bu ayrımı vurgulamak gerekecekse) büyük bir sanatçı yapan, dehasının kaynağındaki bu anlatısal yaratıclıktır.

Ecinniler, tam da bu boyutuyla işaret edilmesi gereken Dostoyevski romanlarının en güçlü, en sarsıcı ve  kapsamlı olanlarından biridir.Tipik Dostoyevski sorunlarını ve varoluşculuğun temel meselelerini roman boyunca izleriz, ancak bu roman aynı tematik meseleri bir şekilde göreceğimiz Suç ve Ceza‘dan örneğin belirli bir şekilde ayrılır. Dostoyevski romanı içerisinde bir süreklilik çizgisi varsa da öne sürebileceğimiz bir kopuş noktası tam da Ecinniler romanı olacaktır. Biçimsel anlamda Bakhtin’in Dostoyevski romanıyla ortaya çıktığını söylediği nitelikler açısından kanımca Ecinniler bir eşik oluşturur.  İletişim yayınları Cinler adıyla çevirmiş kitabı,  açıkcası kitabın çevirisinden  memnun kalsam da başlık olarak Ecinniler’i kullanmayı tercih ediyorum. Bunun için etimolojik bir gerekçe öne sürebilecek durumda değilim aslında, yalnızca okuma boyunca ve sonrasında düşündüğümde de zihnimde oluşan tuhaf imgenin cinler değilde  ecinniler olduğunu sanıyorum. Bir bakıma anlatılan hikayenin cinelerden değil de  içine cin kaçmış olanlardan ya da cinlere karışmış olanlardan söz etmesinden dolayı.

Bu büyük romanında Dostoyevski, güçlü bir şekilde ve kesin olarak, sanatsal yaratım ile düşünce konuları arasında kategorize etmeye çalıştığımız ayrımı aşındırır ya da daha iyi bir deyişle sorunsallaştırır. Yediyüz  sayfalık, otuzdan fazla karakterin yer aldığı ve tanrı, özgür irade, birey, toplum, doğu batı, nihilizm, benlik, varoluş, ölüm gibi kavramsal meseleleriyle Ecinniler, düşünür-sanatçı Dostoyevski’nin çelişkileri ve tutarsızlıklarıyla sanatsal yaratıcılığının ve düşünsel derinliğinin tartışmasız örneğini oluşturur.

Dostoyevski’nin Ecinniler’i, gelmiş geçmiş en büyük  politik romanlardan  biri olarak kabul edilir. Orhan Pamuk, “Cinler, insanoğlunun yazabildiği en sarsıcı yedi-sekiz romandan biri, hiç şüphesiz gelmiş geçmiş en büyük siyasal romandır” der kitaba yazdığı önsözde.  Eleştirmenlerin ve okurların sarsıcılığı, ürkütücülüğü ve derinliğiyle kabul ettikleri bir boyutudur bu romanın. İçerdiği politik fikirlerle gerçekleşmez bu, 19. yüzyılın gelişimi boyunca düzenle devrim arasında sancı içinde kalmış bir toplumsal ve düşünsel zemini kapsamasıyla ortaya çıkar. Ecinniler, büyük bir politik-gerilim roman örneğidir, bir anlamda kurucu metin örneğidir bu açıdan; edebiyatın, felsefenin ve politikanın bireşimiyle kendinden sonrasını bir şekilde belirleyecek ve kendisine göndermeler yapılacaktır.

Bu yanıyla, Dosteyevski romanları arasında ayrım yapmak zor olsa da, Ecinniler, sonradan Dostoyevskien romanın doruğu sayılacak Karamazov Kardeşler’in öncüsü ve kimi özellikleriyle ondan da farklılaşarak en karakteristik yapıtı sayılmalıdır. Belki, Karamazov Kardeşler kadar tamlık ya da tamamlanmışlık  duygusu vermez, öyle bir karşılaştırma da Ecinniler kusurlarıyla değerledirilecektir muhtemelen. Ancak içerdiği “ecinnili gerçeklik” açısından bakılırsa başka hiç bir romanında bu kadar güçlü bir uğultunun ortaya çıkmadığını ve zihnimize kazınmadığını söyleyebiliriz sanırım. İçerdiği entrikanın boyutları, korku filmlerini andıran sahnellerle sergilediği politik gerilimi, skandal sahnelerinde birbiriyle karşılaşan birbiriyle çarpışan karakterleri ile ortaya çıkan uğultu, edebiyatın ve felsefenin özgül bir yapıtıyla karşı karşıya olduğumuzu gösterir. Dostoyevski üstelik bir yandan bu romanında fazlasıyla öğretici görünmesine rağmen başarır bunu. Çünkü, yüzeysel bir okumayla  alınırsa rahatlıkla Ecinniler‘de Dostoyevski’nin didaktik bir şekilde “kökü dışarda öğretiler”le bozulan Rus gençliğine ders verdiğini söyleyebiliriz. 19. yüzyıl boyunca kendisinden önceki ve sonraki kuşaklara didaktik mesajlar verir bu yanıyla. Eğer monolojik-geleneksel bir roman olsaydı Ecinniler, tam da burada başlayıp bitirilebilecek bir yargı ve tartışma yeterli olacaktı; düşünür Dostoyevski’nin mesajını alıp yargılayacak ve romanını kapatıp unutabilecektik.

Ancak, her iyi Dostoyevski okrunun bildiği gibi, bir Dostoyevski romanı (kimi yapıtlarında çok belirgin olarak) asla kendisini oluşturan ögelerin toplamından ibaret bir şey değildir. Kendisinin niyetlendiği açık ya da örtük mesajlarindan da öte bir bütünlükle karşılaşırız romanlarında. Ben en çok Ecinniler romanında bunu hissettim. Metinsel yapısına ve içeriğine ya da Dostoyevski’nin politik tutum alışına yönelik eleştiriler/itirazlar  getirilebilir. Ancak, çeşitli katmanlardan oluşan ve yeni bir biçimselliğin, “çoksesli roman”ın kurucu metinlerinden biri olan Ecinniler yine de önemini ve gücünü kaybetmez. Edebiyatta türlerin kullanımına ve  yazarın metindeki konumuna ilişkin başka bir durumla karşı karşıyayızdır artık. Ecinniler‘de politikayla teoloji, tarihle güncellik, melodramla romans, polisiye ile tragedya, korku ile ironi, komik ile trajik yanyana, karşı karşıya, üstüste gelir, birbirine yamanmadan, teğellenmeden bütün halinde kullanılır. Bakhtin’in Dostoyevski’yi “karnavalesk roman”ın kurucu temsilcisi saymasının nedeni, romanlarının  diyalojik yapısı ve çoksesliliğidir -ve  Ecinniler, karnavalesk romanın en tipik ve başlıca örneklerinden sayılmalıdır. Ekim sonunda başlamıştım Ecinniler‘i okumaya, kitap biteli çok oldu ancak kafamdaki ecinniler meselesi bitmedi ve bitecek gibi de görünmüyor. Böyle parça parça bir şeyler diyeyim arada.

Etiketler: Dostoyevski, Ecinniler