kahkahanın yenilgisi

Humorsuz ve mizahsız bir komiklik eğilimi güçleniyor. Politik olmadığı anlamına gelmiyor bu humorsuzluk, belirli bir sıradanlaşma durumuna karşılık geliyor olsa da. Kültürel iktidar sorununu çözemeyen siyasal (“islamcı”) iktidarın kitle kültürünü ve onun içinde kendini yeniden üretme girişiminin bir sonucu olabilir. Karşıtlarını ve muhaliflerini de içine alan bir anafordur bu, humorun ve mizah duygusunun iptal olduğu yavan bir komiğin yükselişi söz konusu. Bizzat bu sıradanlaşma eğilimi belirli bir politik alana ve toplumsal-kültürel duruma karşılık geliyor.

Kemal Sunal, Türk İnsanı’nın Kemal Sunal Filmleri‘ne gösterdiği ilginin incelenmediğini söylemişti bir zamanlar ve bunu araştırmak ve anlamak üzere kendisi üniversite eğitimine başlamıştı. Gülmenin bize özgü tarihini yazmak ilginç olabilir gerçekten de.  Nelere gülüyoruz, nasıl gülüyoruz, kollektif anlamda ne güldürüyor bizi? Kitle kültürünün ve politik iktidar sorgulamasının yabana atılamayacak bir kısmı olsa gerek. Melankolik kollektif ruh hallerinin kavranışına da bir açıklık getirebilir bu kavrayış. Keloğlan, Nasreddin Hoca, Hacivat ile Karagöz, Turist Ömer, Şaban, Mükremin Abi, Cem Yılmaz, Recep İvedik  gibi isimleri sıraladığımızda, gülmenin günümüze kadar uğradığı değişimleri de işaret etmiş oluruz. Belki böylece kahkahanın politik anlamını ve bugünkü  Recep İvedik tartışmalarında gülmeyi ne bakımdan sorunsallaştırmak durumunda olduğumuzu da netleştirebiliriz.

Barry Sanders’in Kahkahanın Zaferi adlı kitabı bu konudaki teorik ve tarihsel çalışmalar için en önemli kaynak metinlerden biri. Sanders, antik kökenlerinden başlayarak gülmenin yıkıcı tarihini anlatıyor. Gülmek, dinlerin ve iktidarların resmi tarihinde kabul edilemez bir şey. Yıkıcı ve tahrip edici, kendisine yöneltilmiş bir tehdit olarak algılanıyor iktidarlarca. Gülün Adı‘nda Aristotales’in Poetika‘sının yasaklı cildi gülme üzerinedir. Komedi üzerine. İktidar alanı ciddiyet alanıdır ve tahammül edemeyeceği şeylerden biri karşısında umarsızca patlatılacak bir kahkahadır. Kayıtsız bir gülümseyiş bile yerine göre iktidara karşı bozguncu bir dalganın yayılıp güçlenmesini sağlayabilir. Bahtin’in Rebelias incelemelerini de buraya eklemeli.

Kültür endüstrisi ve kitle kültürü fenomenleriyle birlikte gülmenin tarihinde de bir şeylerin değiştiğini söyleyebiliriz. Eleştirel ve yıkıcı potansiyel, otoriteyi zora sokan patlayıcı enerji bir kültür ürünü olarak soğurulmakta, şekillendirilmekte, neye gülünüp neye gülünemeyeceği önsel olarak yeniden üretilebilmektedir. Endüstrinin kültürü kültürün endüstriyi yeniden üretimiyle şekillenen “zamanın ruhu” elbette sadece düşünceleri değil duygu durumlarını da biçimlendiren bir yapının ürünü olacaktır. Sonuçta gülmenin iktidarı kışkırtıcı niteliği ve yıkıcı gücü dediğimiz şey de sistemin kendini yeniden üretme süreçlerine eklemlenmiştir. Komiğin humorsuzlaşmasıyla eleştirel niteliğini kaybetmesi bu süreçte ortaya çıkar. Gülmece ile mizah arasındaki fark ortadan kalkmış, gülme bir tür siyasal toplumsal katarsis işlevine dönüşmüştür. Kahkahanın ehlileştirilmesi, enerjisinin sömürülmesi, dolayısıyla bir tür yenilgisi gibi görünmektedir bu durum. Fakat, belki mizahın kara mizaha dönüşmesinin altını çizmek gerek bu noktada. Bildiğimiz anlamda güldürmeyen ama komiğin yıkıcı gücünü işleten bir tutum olarak Beckett ve Kafka’yı anmak gerek.

Recep İvedik’lere dönersek: Sinema estetiği açısından bir facia olmasını bir yana bırakıp bu filmlere gülenlerle gülemeyenler arasındaki gerilimin siyasal bir anlamı olduğunu söyleyeceğim. “Elitler”le “halk” ve dahası “enteller”le “maganda”lar arasındaki saflaşmaların tarihi yeni sayılmaz ama “kutuplaşma”nın bugünkü hali hem sanat-kültür hem siyaset adına nasıl bir fecaate vardığımızı gösteriyor.

Şunu yeniden ve yeniden sormak gerek demek ki: İnsanlar İvedik’e neden (ve nasıl) gülüyor ve Tayyip’e neden (ve nasıl)  oy veriyor, dahası kendi sesini onun sesiyle  neden (ve nasıl) özdeşleştirebiliyor? Burada halkın elitlerden intikamını görmek, söz konusu halka yapılmış asıl aşağılama olsa gerek.