utanç, yas tutma, adalet: roboski katliamı

Kimin yaşamı yaşam sayılır ve hangi ölünün yası tutulur, bir yaşamı yası tutulabilir kılan nedir?

Judith Butler’ın Kırılgan Hayat‘ta çeşitli veçheleriyle yanıtını aradığı sorulardır bunlar. Can alıcı sorular, siyasalın tam ortasına yerleşen. Kim olduğumuzu ya da olamadığımızı da cevapları somutlaştırdıkça buluruz. Makbul yaşamlar ve öldürülmeleri makbul sayılan hayatlar! Hangi hayatın yası tutulabilir? Yaşamaya değer bir hayata karşılıklar bulunacaksa, Roboski katliamıyla ve sonrasıyla yüzleşmekten geçer bu.

Öldürenler ve ölenler nezdinde her şey açıkca ortadaymış gibi görünür. Ama politik sorunu öylece bırakamayız, ölümün toplumsal bilinçteki karşılığı politik dilin sınırlarına indirgenemez. Egemenliğin çıplak hayatı mülkleştirmesinin sınırlarıdır bu sınırlar.  Utanç, yas tutma, vicdan ve adalet gibi hayata ve ölüme dair ruhlarımızı –dolayısıyla politik konumlanışlarımızı, bütün olarak varlıklarımızı da- biçimlendiren kavramlar üzerinde amansız bir mücadele alanı.

Foucault’dan beri “modern iktidar”ın vicdan’ı siyasallaştırarak kullanıma soktuğu biliniyor. Vicdan kavramının söylemlere damgasını vurduğu bugünler de ilk başta bunu hatırlamak yerinde olur. Bu siyasallaştırma ile çünkü, Butler’ın yukarda aktardığım sorusunun ihlal edilerek, duyumsayışların ve algıların bir tür “hakikat üretimi”ne bağlı olarak şekillendirilmesi ve süreklileştirilmesi sağlanabilmektedir.

Vicdan, sorumluluk, adalet ve hatta utanç gibi kavramların içeriksizleşmesi, yaşamlarımızdaki karşılıklarının boşalmasıyla birlikte “siyasal olan” belirlenmiş olmaktadır. Başkasının ölümünü kanıksayan, görmezden gelen ve giderek haklılaştıran bir toplumsal bilinç ikliminde yaşanıyordur -artık- hayat. Buna karşılık ölümden konuşmak, utancı hatırlamak ve yas tutmayı “sorumluluk etiği”nin açtığı ya da açabileceği -etik ile politik olanı tam da bu kavramlardan kalkarak ilişkilendirmek üzere- insan’a dair bir sorgulamanın parçası olarak derinleştirmek kaçınılmaz olsa gerek.

Böylece “yasın gücü”nü anlamaya yönelik, “vicdan” ve “adalet” kavramlarını yasa’nın dışında ve karşısında, bir sorumluluk ve dayanışma bilincinin karşılıkları olarak düşünmek ve iktidarın siyasallaştırmalarına karşılık başka bir siyasal pratik ile çıkmanın yollarını oluşturmak mümkün olabilir.İIktidarın “başkası”nı kötülükle eşdeğer kılarak ölümünü sıradanlaştırması, dahası onu katleden şiddetini olağanlaştırmasına karşı, “başkasının başkalığı”ndan mutlak anlamda sorumlu olarak ve ölümünün utancıyla, çoğunluğun söylemine direnç gösterebilecek bir dil geliştirilebilir.

“Belki de insan daha ziyade yaşadığı kayıp nedeniyle -muhtemelen sonsuza dek- değişeceğini kabul ettiğinde yas tutar. Belki de yas, sonucu tümüyle önceden kestirilemeyecek bir dönüşüm geçirmeye razı olmakla (belki de dönüşüm geçirmeye boyun eğmekle demeli) alakalı bir şey” diyor Butler.

Bu noktada, kendi kelime dağarcığımızın içeriğine indirgenmiş bir “politik bilinç”ten hareketle “vicdan” kavramını ikincil plana çekemeyeceğimiz gibi, “yas tutma”nın “hesap sorma”ya göre reddedilebilir ya da geriye itilebilir olduğunu da düşünemeyiz. Vicdanı, utanç ve yas tutmayla ilişkili olarak, “ilahi adaletin içimizdeki temsilcisi” saymak da anlamlı değildir. Bu, olsa olsa “ilahi olan”ın, mevcut iktidar söylemine indirgenmesi ve böylece “başkası”nın ölümündeki sorumluluğumdan feraget etmek üzere araçsallaştırılması anlamına gelir.

Nasıl oluyor da, örneğin Filistin’e gözyaşı dökenler – mesul iktidarın siyasal erkanını ve yandaşlarını bir yana bırakalım- Roboski’de katledilenler söz konusu olduğunda sığınabilecekleri, “o başka” diyebilecekleri bir sessizlik noktası bulabilmektedirler? Antigone’den hareketle öne sürebileceğimiz argümanlardan biri oysa, tam bu noktada ortaya çıkar. Yasa ile adalet arasındaki çelişkinin çözümünde, “yasa”nın karşısına “adalet”in çıkarılabilmesi, “ölüleri hakkıyla gömme” ve “yas tutma” hakkının normatif siyasal dile karşı üstlenilmesiyle mümkündür.

Felsefenin, politik söylemlerin, dünya görüşlerinin, inançların kör noktasına, Levinas’ın “o başka” dediği anda açığa çıkan “o karanlık nokta”ya doğrudan bakmak, kaybedilen ya da artık görmezden gelinişi doğallaşmış olan “utanç”la yüzleşmek zorunda olduğumuz nokta da, tam burasıdır sanıyorum.

“Vicdan rahatlatma” seanslarını işlevsiz kılmanın yollarından biri bu utanç olabilir ancak.

Bergman’ın Utanç(Skammen-1968) filmini hatırlamamak imkansız. Savaş, yalnızca insan ruhunu tahrip ediyor değildir, aynı zamanda bu ruhun saklı kıyıcılığını da açık etmekte, bir bakıma bu ruhun sefilliğini ortaya çıkarmaktadır. Roboski katliamının izlerinin bizi karşı karşıya getirdiği yer bundan başka bir şey değildir.

Ölüm, Utanç ya da Bir Katliamın İzleri: Roboski yazısını okurken aklımdan geçen bazı noktaları kaydetmek istedim. Butler’ın sorusunu, Roboski’de tanıklık ettiğimiz -ki “tanıklık” her zaman bir hakikat ve adalet meselesidir- ölümün utancıyla birlikte düşünmek için…

Etiketler: Levinas, Roboski Katliamı